چگونه مناطق سيل خيز و خطر ساز را در يك حوضه آبخیزشناسايي كنيم
اصولا توليد رواناب، ناشي از بارندگي هايي است كه يا روي خاكهاي با نفوذپذيري كم و يا خاكهاي اشباع ناشي از بالا آمدن سطح ايستابي صورت مي‌گيرد. ساده ترين حالت روانابي است كه از سطوح غير قابل نفوذ تشكيل مي شود. در واقع در اين حالت نفوذي وجود ندارد و پس از اينكه ذخاير گودالي پر شد رواناب بوجود مي آيد . توليد رواناب از سطوح طبيعي بعلت اثر متقابل بين توپوگرافي، عمق آب زير زميني، شدت و تداوم بارش و خصوصيات نفوذ پذيري كه بوسيله خاك وپوشش گياهي تعديل مي شوند پيچيده تر است.بنابراين تمام سطح حوضه آبخيز در توليد رواناب نقش يكساني ندارند. در اين مــورد مـي‌تــوان بـه بــحث مناطق منشاء متغير رواناب (Variable Source area) اشاره كرد كه‌به بررسي مناطقي با بيشترين توليد رواناب مي‌پردازد. مفهوم مناطق منشاء )اشباع شده(، مكانيسم توليد رواناب حاصل از سطوح مشخصي از حوضه‌هاي آبخيز را توصيف مي‌كند.
مناطق منشاء رواناب دو مكانيسم را كه در ابتدا عامل پاسخ سريع جريان مي‌باشد پيشنهاد كرده است. يك منطقه منشاء)اشباع شده(كه مستقيماً به داخل يك آبراهه وارد مي شود و بصورت جريان زير سطحي حاصل از زمين‌هاي بالادست به اراضي پايين دست است كه به طور مفهومي نتيجه انتقال آب موجود در خاك مي‌باشد وديگري مناطق مرطوبي كه بلافاصله در مجاورت آبراهه ها قرار دارند وبه طور سريع به بارش پاسخ مي‌دهند. در هنگام بارش مناطق تحت تأثير بارش و مناطق داراي خاكهاي كم عمق، اشباع شده و اين مناطق اشباع شده به طرف بالادست دامنه توسعه پيدا مي‌كند)بر اساس مدت بارش) و بعد از پايان بارش دوباره به آرامي از نظر وسعت كاهش مي‌يابند. به عقيده ( [1](Stephen et al,1999دو تيب اصلي توليد روان آب و بعبارتي سطوح مشاركت رواناب، ناشي از جريان روي زميني هورتوني و جريان روي زميني اشباع است.
جريان روي زميني هورتوني زماني بوجود مي آيد كه شدت بارش از نرخ نفوذ بيشتر باشد در اين حالت پس از تامين ذخاير گودالي جريان روي زميني بوجود مي آيد. معمولا جريان روي زميني هورتوني از سطوحي با خاكهاي رسي و كم عمق، سطوح عاري از پوشش گياهي ، سطوح شهري و سطوح با خاكهاي فشرده كه ظرفيت نفوذ را كاهش مي دهند(مانند جاده ها و امثال آن) توليد مي شود.
جريان روي زميني اشباع (Saturation overland flow) موقعي توليد مي شود كه جريان روي زميني، خاكهاي نزديك به كف شيب هاي دامنه ها را اشباع كند. در اين حالت پس از ريزش باران روي خاك اشباع جريان روي زميني بوجود مي آيد. تفاوت جريان روي زميني هورتوني و جريان روي زميني اشباع از اين نظر است كه در جريان روي زميني هورتوني خاك از طريق سطح بالايي بوسيله نفوذ بارش به داخل آن اشباع مي شود ، در حاليكه در جريان روي زميني ناشي از اشباع ، خاك از طريق كف بوسيله جريان زيرقشري اشباع مي شود. اين نوع جريان اغلب اوقات در پايين(كف) شيب تپه ها و كناره(سواحل) آبراهه ها توليد مي شود. هيدرولوژيست هاي جنگل به اين مناطق، اصطلاح سطوح منبع متغير(Variable Source area) و يا سطوح جزئي رواناب ((Partial area نام نهاده اند ([2](Chow et al, 1988 . Beven& Kirkby,1993. اين سطوح در طول مدت بارش توسعه پيدا مي كند ولي معمولا از 10% سطح حوضه در طول يك رگبار(آنهم در مناطق مرطوب با پوشش گياهي خوب) تجاوز نمي كند. هر چند مقادير بيشتر و كمتر نيز گزارش شده است(Stephen,1999). بنابراين مناطق توليد رواناب در داخل حوضه آبخيز از لحاظ فيزيكي مي تواند بر اساس توپوگرافي، خاك، پوشش گياهي و فاكتور هاي مرتبط تعيين حدود شود و از اين نظر موقعيت مكاني اين مناطق (زيرحوضه ها) اهميت پيدا مي كند [3](Barry et al,1986).
--------------------------------------------------------------------------------
[1] --Stephen, A.T., 1999, Hydrology for water management, A. A. Balkema/ Rotterdame/Brookfield.
[2] - Chow,Ven te., Maidment., D, Mays, L, (1988), "Applied Hydrology" MC Graw-Hill Book Company
[3] --Barry, P. R., & P. Wigington Jr., 1986, Surface runoff from Sout eastern
محمد خسروشاهی هستم، دارای مدرک کارشناسی ارشد مهندسی آبخیزداری از دانشگاه تهران و دکتری اقلیم-هیدرولوژی از دانشگاه تربیت مدرس، نیمی از عمر خدمتی خود را در سازمان جنگلها, مراتع و آبخیزداری کشور ( در زمینه بیابانزدایی, آبخیزداری و آموزش منابع طبیعی) سپری کرده ام و از سال 1374 در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع به عنوان یک عضو هیات علمی مشغول بکارم. هدف از راه اندازی این وبلاگ، انتشار آموخته های علمی و عملی در طول قریب به چهار دهه کار اجرایی-آموزشی و تحقیقاتی برای استفاده کارشناسان، محققان و دانشجویان عزیز دانشگاه ها است